200 lat temu powstała metropolia warszawska. Jak do tego doszło?
W celu zrozumienia zagadnienia powstania metropolii warszawskiej oraz związanej z tym organizacji kościelnej, trzeba choć pobieżnie przyjrzeć się ówczesnej sytuacji politycznej w Europie. W wyniku traktatów rozbiorowych w latach 1772-1795 Polska, jako państwo, zniknęła z mapy Europy, podzielona przez swych ówczesnych sąsiadów: Rosję, Prusy i Austrię.
W nowej rzeczywistości Naród i Kościół katolicki zostały postawiony wobec różnych wyznaniowo, absolutystycznych ośrodków władzy, w których wyznaniem panującym były kolejno protestantyzm (Prusy), katolicyzm (Austria) i prawosławie (Rosja). Rządzący w państwach zaborczych sprawy kościelne rozwiązywali według własnych kryteriów. Układ prowincji kościelnej i granice diecezji zależne były od politycznych losów ziem polskich. Wtedy to, w 1798 r. powołano do istnienia diecezję warszawską, która bezpośrednio była podległa Stolicy Apostolskiej.
Po rozgromieniu Prus przez cesarza Napoleona i jego wojska, utworzono Księstwo Warszawskie (po pokoju w Tylży w 1807 r.), które zostało powiększone o kolejne ziemie dawnej Rzeczypospolitej z terenów zaboru austriackiego (1809).
W granicach Księstwa Warszawskiego pod względem kościelnym, znalazła się w większej części archidiecezja gnieźnieńska oraz 9 diecezji. Ustrój metropolitalny i diecezjalny Kościoła na terenie Księstwa wymagał reformy. Dlatego władze Księstwa podjęły starania (1811) o nowy podział diecezji.
Planowano utworzenie dwóch arcybiskupstw, 8 diecezji i przywrócenie uprawnień Prymasa Polski. Jedną z archidiecezji miała być Warszawa, która z diecezjami kielecką, lubelską, krakowską i wigierską utworzyłyby metropolię. Nowy podział miał być dostosowany do państwowej administracji terytorialnej.
Klęska cesarza Napoleona w kolejnych latach przekreśliła te plany. Przedstawiciele trzech zaborców obradujący na Kongresie Wiedeńskim, który miał za zadanie uporządkowanie świata, a zwłaszcza Europy po działalności Napoleona, na nowo dokonali podziału ziem polskich. Znakomita część terenów Księstwa przypadła Rosji. W wyniku decyzji cara, na tym terenie utworzono Królestwo Polskie zwane potocznie Kongresówką. Było one połączone unią personalną z Imperium Rosyjskim, posiadało konstytucję, parlament, własne wojsko i pewną autonomię. Istniało do 1832 r.
Ponownie zależność metropolitalna, układ diecezji i granice uległy zmianom pod wpływem wydarzeń politycznych. W granicach Królestwa znajdowała się dawna diecezja warszawska, wigierska, płocka, lubelska, krakowska, kielecka, kujawsko-kaliska. Wchodziły też enklawami parafie z diecezji przemyskiej, wrocławskiej oraz dwie trzecie diecezji gnieźnieńskiej.
Warszawa jako stolica Królestwa Polskiego miała być, według nadanej przez cara Aleksandra konstytucji, miejscem koronacji królów-carów. Nie chciano, by metropolita gnieźnieński, mógł rządzić na terenie podległym Rosji. Jednocześnie oczekiwano, że z tej racji podniesiony do godności metropolity biskup warszawski otrzyma tytuł Prymasa Królestwa Polskiego. Z takim nastawieniem strona rosyjska podjęła pertraktacje ze Stolicą Apostolską.
Po prawie dwóch latach negocjacji Stolica Apostolska wydała trzy dokumenty. Były to: bulla Militantis ecclesiae z 12 marca 1818 r. podnoszącą diecezję warszawską do godności archidiecezji, bulla Ex imposita nobis z 30 czerwca 1818 r. urządzającą cała organizację kościelną w Królestwie oraz breve Romani Pontifices z 6 października 1818 r. nadające tytuł prymasa Królestwa Polskiego kolejnym arcybiskupom warszawskim.
Papież Pius VII erygował diecezję podlaską, z wigierskiej stworzył diecezję sejneńską, na miejsce kieleckiej utworzył sandomierską. Pozostałe diecezje wchodzące w skład metropolii, czyli płocką, lubelską, krakowską, kujawską-kaliską i archidiecezję warszawską poszerzono o parafie z odpadłych diecezji będących poza granicami Królestwa.
Tytuł prymasa miał charakter tylko honorowy i służył podkreśleniu godności arcybiskupa warszawskiego. Nie nadawał mu uprawnień prymasowskich Gniezna, ani nie zwiększał władzy nad biskupami diecezji znajdujących się na terenie Kongresówki.
Koronacja cara Aleksandra I nigdy nie odbyła się w Warszawie. Jego następca car Mikołaj I koronował się na króla Królestwa Polskiego w 1829 r. na Zamku Królewskim w Warszawie. Modlitwę błogosławieństwa nad carem i jego małżonką odmówił abp Jan Paweł Woronicz (+1829) Prymas Królestwa Polskiego. Później władze carskie zabroniły używania tego tytułu arcybiskupom warszawskim. Wznowił go w odrodzonym Państwie Polskim metropolita kard. Aleksander Kakowski ale to już inna historia…
Ks. Piotr Staniewicz
